Od kilkunastu lat badania naukowe dostarczają dowodów na negatywny wpływ zanieczyszczeń powietrza, w szczególności pyłów ultradrobnych, na układ nerwowy. Problem ten dotyczy całego społeczeństwa, jednak szczególnie istotny jest w przypadku dzieci i osób starszych.

Co kluczowe wpływ ten może być bezpośredni (rozwój i funkcjonowanie układu nerwowego) i pośredni (poprzez pogorszenie stanu układu oddechowego i krążenia wpływać na układ nerwowy – np. zanieczyszczenie powietrza zwiększa ryzyko udaru mózgu, który z kolei może mieć poważne konsekwencje dla funkcjonowania centralnego układu nerwowego).

Grupą szczególnie wrażliwą, która została kilkukrotnie poddana badaniom na wpływ substancji z grupy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), są kobiety w ciąży. Monitorowanie oddziaływania zanieczyszczeń powietrza na rozwój układu nerwowego w okresie prenatalnym przeprowadzono m.in. w Krakowie i Nowym Jorku. Badaniami objęto określoną grupę kobiet (młodych, zdrowych, bez nałogów) i w trakcie trwania ciąży obserwowano ich ekspozycję na stężenie pyłu zawieszonego PM 2.5 i WWA, w tym benzo(a)piren (B(a)P). Następnie pobrano do badania krew od matek i krew pępowinową oraz zbadano rozwój intelektualny dzieci po 5 latach od narodzin.
W efekcie stwierdzono, że oddychanie przez kobiety w ciąży zanieczyszczonym powietrzem przekłada się m.in. na niższy (w porównaniu do dzieci matek mniej narażonych na zanieczyszczenia) iloraz inteligencji. Wykazano istnienie związku z deficytami koncentracji i uwagi, zwiększoną nadpobudliwością u dzieci, a także trudnościami w obszarze kontroli emocji i gorszymi kompetencjami społecznymi.

Zaburzenia ze spectrum autyzmu (ASD) to kolejny obszar, w którym przeprowadzono wiele badań określających wpływ czynników środowiskowych (tj. zanieczyszczeń powietrza) na zwiększone ryzyko wystąpienia zaburzeń.

Biorąc pod uwagę wyniki łącznie 28 różnych badań obejmujących grupę 758 997 dzieci (w tym 47 190 ze zdiagnozowanym ASD) stwierdzono, że narażenie matek na wszystkie zanieczyszczenia wiązały się ze zwiększonym ryzykiem ASD u noworodków o 3,9%. Wykazano, że najbardziej istotne jest narażenie na zanieczyszczenia (zwłaszcza PM2,5 ze względu na jego zdolność przenikania z płuc do krwiobiegu) podczas ciąży, szczególnie w trzecim trymestrze.

Badanie kliniczno-kontrolne potwierdzające istnienie związku pomiędzy zanieczyszczeniem powietrza a ASD przeprowadzono w Szanghaju (trwało 9 lat, wyniki opublikowano w 2018 r.*). Narażenie dzieci na pył zawieszony PM1, PM2,5 i PM10 w ciągu pierwszych trzech lat po urodzeniu wiązało się ze zwiększonym ryzkiem rozwoju ASD. Zwłaszcza ekspozycja na pył zawieszony PM2,5 zwiększyła ryzyko rozwoju ASD o 78 proc.

Badania dowodzą, że dzieci i młodzież mają gorsze wyniki w nauce i testach psychometrycznych, jeśli w okolicy ich szkoły lub domu występują wyższe stężenia zanieczyszczeń powietrza. Wynika to z gorszego ogólnego stanu zdrowia, na który wpływ mają zanieczyszczenia powietrza oraz upośledzenia funkcji poznawczych, pamięci oraz inteligencji. Udowodniono to m.in. na podstawie obserwacji grup badawczych w USA, Chinach czy Hiszpanii.

Jak wielokrotnie udowodniono ultradrobne cząstki pyłu zawieszonego (o średnicy nieprzekraczającej 0.1 µm) są najgroźniejsze ze względu na zdolność przenikania z pęcherzyków płucnych do naczyń krwionośnych, a stamtąd do różnych narządów i tkanek. Ich obecność wykrywano m.in. w mózgu, stwierdzając, że przenikały tam za pośrednictwem nerwu węchowego. Prowadzić mogą one do opóźnień w rozwoju umysłowym, przewlekłego stanu zapalnego, różnorodnych zmian o charakterze degeneracyjnym. Przyjmuje się, że choroby neurodegeneracyjne, tj. choroba Alzheimera, mogą rozpoczynać się we wczesnym etapie życia, a przyczyniać się do ich powstania mogą właśnie wywołujące przewlekłe stany zapalne mózgu zanieczyszczenia powietrza.

W przypadku osób dorosłych zaobserwowano również powiązania pomiędzy stężeniem zanieczyszczeń a częstotliwością występowania depresji, prób samobójczych, stanów lękowych i niepokoju czy nawet agresji skutkującej wzrostem popełnianych przestępstw.
Wieloletnie narażenie na pył zawieszony nasila i przyspiesza proces starzenia układu nerwowego, a co za tym idzie upośledza zdolności poznawcze i sprawność umysłową osób w podeszłym wieku. Wg badań długotrwała ekspozycja na pył zawieszony równa 10 µm/m³ odpowiada za nawet 2-letnią różnicę wieku, jeśli chodzi o zdolności poznawcze. Biorąc pod uwagę krajowe stężenia pyłu zawieszonego możemy mówić o okresie znacznie dłuższym. Konsekwencją pogorszenia sprawności intelektualnej osób starszych jest stopniowa utrata samodzielności, konieczność częstszego korzystania ze świadczeń pielęgnacyjno-opiekuńczych czy hospitalizacji oraz wyższa umieralność.

*Łącznie do badania włączono 124 przypadki ASD i 1240 zdrowych osób z grupy kontrolnej. Mediany ekspozycji na PM1, PM2,5 i PM10 w ciągu pierwszych trzech lat życia wynosiły odpowiednio 48,8 μg/m3, 66,2 μg/m3 i 95,4 μg/m3.

Bibliografia

  • Krajowy Bilans Emisji Zanieczyszczeń za lata 1990-2018, Raport syntetyczny, Ministerstwo Klimatu, Warszawa 2020
  • Jędrak, E. Konduracka, A. Badyga, P. Dąbrowiecki, Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie, wydanie II, 2021
  • Kleczkowski, Smog w Polsce, Warszawa 2020
  • Mazurek, A. Badyda, Smog. Konsekwencje zdrowotne zanieczyszczeń powietrza, Warszawa 2018
  • https://neurosmog.psychologia.uj.edu.pl/
  • mp.pl
  • https://pubmed-ncbi-nlm-nih-gov/33714060/
  • https://www.researchgate.net/publication/328754494_Early_life_exposure_to_particulate_matter_air_pollution_PM1_PM25_and_PM10_and_autism_in_Shanghai_China_A_case-control_study

Projekt pn. „Czyste powietrze inwestycją w zdrowie” zrealizowany został w ramach programu “Nasze Powietrze”, finansowanego ze środków Clean Air Fund, przy współpracy Polskiego Alarmu Smogowego i Krakowskiego Alarmu Smogowego.

Partnerem głównym projektu są Szpitale Pomorskie Sp. z o.o.