„Lepiej zapobiegać niż leczyć”, „nawet najdroższa profilaktyka jest tańsza od leczenia” – te medyczne stwierdzenia wybrzmiewają w naszym otoczeniu od dekad. Gdy dodamy do tego slogan „jesteś tym, co jesz i tym, czym oddychasz” mamy w istocie wydawałoby się prosty przepis na uniknięcie wielu chorób (z wyłączeniem niektórych uwarunkowanych m.in. genetycznie czy losowo), a tym samym zapewnienie sobie dłuższego i bardziej komfortowego życia.
Oczywiście na wiele rzeczy nie mamy wpływu. W związku z tym powinniśmy zabiegać o jak najlepsze wykorzystanie możliwości zmniejszenia negatywnych skutków zdrowotnych tam, gdzie jest to wykonalne. Takim obszarem są bez wątpienia zanieczyszczenia powietrza. Często ignorowane czy wyśmiewane, niedoceniane pod względem wpływu na zdrowie i życie. Artykułami publikowanymi w ramach projektu „Czyste powietrze inwestycją w zdrowie” chcemy pokazać skutki zdrowotne (krótko- i długofalowe) oddychania zanieczyszczonym powietrzem. Ich mnogość oraz łatwość, z jaką drobinki szkodliwych pyłów penetrują nasz organizm (w sposób całkowicie dla nas niezauważalny) powinny skłonić do refleksji i konkretnego działania każdego z nas – od statystycznego Kowalskiego po przedstawicieli władz wszystkich szczebli.
Niekorzystne położenie geograficzne i zjawiska atmosferyczne są poza naszym zasięgiem. Pozostaje nam jedynie (i aż) ograniczanie emisji zanieczyszczeń. Dla zdrowia naszego i naszych bliskich. Czas działać!
Partnerem głównym projektu są Szpitale Pomorskie Sp. z o.o. Szeroka wiedza merytoryczna oraz wieloletnia praktyka cenionych specjalistów pozwoli nam na przedstawienie wiarygodnych faktów nt. wpływu zanieczyszczeń powietrza na zdrowie. To dla nas nieocenione wsparcie, za które serdecznie dziękujemy.
Kilka faktów, o zanieczyszczeniach powietrza wartych zapamiętania
Grupami szczególnie narażonymi na skutki oddychania zanieczyszczonym powietrzem są:
- dzieci (również w okresie prenatalnym),
- osoby z chorobami krążenia i układu oddechowego,
- osoby z otyłością i cukrzycą,
- osoby starsze.
Powietrze (wymiana gazowa) ma ilościowo większe znaczenie dla naszych procesów życiowych niż pokarm. Biorąc pod uwagę masę ciała – powietrza wchłaniamy 7 razy więcej niż pokarmu i napojów razem wziętych. Stąd oddziaływanie substancji drogą oddechową jest zazwyczaj bardziej szkodliwe niż drogą pokarmową. Z przewodu pokarmowego trafiają one do wątroby, gdzie mogą podlegać przemianom metabolicznym, zanim ponownie trafią do krwiobiegu. Zanieczyszczenia powietrza, które przenikną do układu krwionośnego omijają ten etap. Oddychanie zanieczyszczonym powietrzem porównywane jest do biernego palenia.
Układ oddechowy zdrowego człowieka ma liczne mechanizmy służące do usuwania osadzonych w nim cząstek szkodliwych substancji. Jednak duże dawki pyłu lub/ i ich toksyczny skład mogą zmniejszyć możliwości obronne, prowadzić do osłabienia oczyszczenia i w konsekwencji do chorób (a nawet zgonów). Łączna powierzchnia pęcherzyków płucnych wynosi od 50 do 90 m². Taką wielką płaszczyzną organizm człowieka styka się z toksynami.
Powietrze, którym oddychamy, często (zwłaszcza w sezonie grzewczym) zawiera toksyczne substancje. Europejska Agencja Środowiska (EEA) za najbardziej szkodliwe dla zdrowia ludzi zanieczyszczenia powietrza uznaje: tlenki siarki, azotu i węgla oraz pył zawieszony (m.in. PM 2.5, PM 10), w którym są metale ciężkie (rtęć, kadm, ołów, chrom, nikiel, arsen), wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA np. mutagenny i kancerogenny benzo[a]piren / B[a]P) i dioksyny, powstające przy okazji spalania złego węgla lub tworzyw sztucznych/odpadów.
Długotrwałe oddychanie zanieczyszczonym powietrzem, nawet przy niskich stężeniach, sprzyja zapaleniu błony śluzowej oskrzeli, upośledza funkcje obronne dróg oddechowych, toruje drogę wirusom i bakteriom, upośledza wymianę gazową w płucach i zwiększa ryzyko alergii. Najmniejsze cząsteczki mają średnicę trzydzieści razy mniejszą niż średnica ludzkiego włosa, dzięki czemu bez przeszkód przenikają do układu krwionośnego.
Układ oddechowy broni się przed smogiem na kilka sposobów: kaszlem, nasileniem wydzielania śluzu, skurczem oskrzeli. W ostatnim przypadku może narastać duszność (zwłaszcza, gdy istnieje stan zapalny w oskrzelach), co skutkuje słabszym dotleniem organizmu i w efekcie większym obciążeniem serca oraz zaburzeniem całego układu sercowo-naczyniowego. Gdy stężenie toksyn w powietrzu rośnie prawie każdy organizm zareaguje, nawet młodego, silnego człowieka. Jeżeli kontakt z takim powietrzem trwa długo, to rozwija się choroba, gdyż organizm przestaje sobie radzić z zanieczyszczeniami.
Narażenie na zanieczyszczenie powietrza wiąże się ze zwiększoną umieralnością i skróceniem oczekiwanej długości życia. Wynika to z możliwości wystąpienia konkretnych chorób oraz zaostrzaniem stanów chorobowych już istniejących (szerzej temat ten zostanie omówiony w następnych artykułach).
Problem wyrażony liczbami
33 z 50 najbardziej zanieczyszczonych miast w Unii Europejskiej znajduje się w Polsce (dane Światowej Organizacji Zdrowia)
Ok. 47 tysięcy osób umiera przedwcześnie w Polsce z powodu narażenia na smog (dane Europejskiej Agencji Środowiska)
53 miejsce na świecie zajmuje Polska w rankingu najbardziej zanieczyszczonych krajów świata w 2021 r. pod względem stężenia pyłu zawieszonego PM2.5 (dane IQAir)
1 miejsce w Europie zajmuje Polska pod względem stężenia benzo[a]pirenu w stosunku do rocznej wartości dopuszczalnej w Unii Europejskiej (dane Europejskiej Agencji Środowiska)
Z badania przeprowadzonego na zlecenie Europejskiej Koalicji na rzecz Zdrowia Publicznego (EPHA) wynika, że w 2018 r. (ostatnim roku, dla którego dostępne są dane) Polska poniosła zdrowotne koszty społeczne zanieczyszczenia powietrza w środowisku zewnętrznym spowodowane ogrzewaniem i gotowaniem w gospodarstwach domowych w łącznej wysokości 15,4 mld zł. Prawie dwie trzecie tych kosztów (64 proc.) zostało wygenerowanych przez stosunkowo niewielką liczbę urządzeń grzewczych na węgiel, co oznaczało kwotę 9,8 mld zł. Koszty w krajach UE-27 i w Wielkiej Brytanii w 2018 r. wyniosły 29 mld euro. (dane CE Delf)
Przyczyny złej jakości powietrza w Polsce i związane z tym źródła emisji zanieczyszczeń można ustalić m.in. dzięki danym Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE).
Głównym źródłem pyłu zawieszonego, dominującym źródłem B[a]P i związków z grupy dioksyn są zanieczyszczenia pochodzące z domowych pieców, kotłów i kominków opalanych węglem i drewnem. Są to zazwyczaj urządzenia o niskiej sprawności energetycznej i bardzo wysokiej emisyjności.
Dla porównania kocioł węglowy klasy 5 emituje prawie 10 razy mniej pyłów niż niskosprawny kocioł węglowy i 2 razy więcej niż kocioł klasy 5 na pellet drzewny (w mg/m³, dane Polskiej Izby Ekologii).
Niewystarczająca termomodernizacja budynku lub jej brak to kolejna z przyczyn, gdyż ogrzanie takiego budynku wymaga więcej energii, czyli spalenia większej ilości opału.
Złej jakości opał, skutkujący wysoką emisją pyłu, również odpowiada za stan powietrza. Podobnie, jak spalanie odpadów komunalnych (np. odpady bytowe, meble).
Transport drogowy (szczególnie pojazdy z silnikami Diesla), obok energetyki zawodowej, jest głównym źródłem tlenków azotu. Ma on również (do kilkunastu procent) udział w emisji pyłu zawieszonego i niewielki z emisji WWA, a cząstki emitowanego pyłu są szczególnie szkodliwe ze względu na swoje drobne rozmiary. Wynika to z dużej liczby samochodów osobowych i ich słabego stanu technicznego.
Zakłady przemysłowe (koksownie, huty, rafinerie itp.) są istotnym źródłem zanieczyszczenia powietrza na terenach, na których funkcjonują m.in. pyłu zawieszonego, WWA, tlenków azotu i siarki oraz metali ciężkich.
To, jakie źródło ma największych wpływ na jakość powietrza (i tym samym na nasze zdrowie) zależy od: miejsca emisji, pory roku, a nawet pory dnia. Przykładem jest B[a]P, którego stężenia w wielu miejscowościach w Polsce są znacznie wyższe w sezonie grzewczym niż w pozostałym okresie.
Obserwowana jest niewielka choć systematyczna poprawa jakości powietrza, ale dla osiągnięcia istotnego wpływu na nasze zdrowie i komfort życia potrzebne jest przyspieszenie działań w tym zakresie (szczególnie dot. to stężenia B[a]P).
Wpływ smogu na zdrowie okiem lekarzy
Dr Marcin Murmyło (specjalista chorób płuc, ordynator oddziału IV Dolnośląskiego Centrum Chorób Płuc we Wrocławiu)
W okresach jesienno – zimowych, kiedy palimy w piecach i powietrze jest zanieczyszczone szpital hospitalizuje zdecydowanie więcej osób z chorobami układu oddechowego i chorobami układu krążenia, niż przed laty. Bezwzględnie wiążemy to ze smogiem – mówi. – Gorzej też leczy się choroby ostre, np. zapalenie oskrzeli. Musimy podawać większe dawki leku, często konieczne są leki ratownicze, czy hospitalizacja. Osłabiony organizm łatwiej łapie infekcje i dłużej się je leczy. Na przestrzeni lat widzę, że mamy więcej takich pacjentów.
Dr Piotr Dąbrowiecki (alergolog z Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie, przewodniczący Polskiej Federacji Stowarzyszeń Chorych na Astmę, Alergię i POChP)
Przez pierwsze dwa tygodnie stycznia tego roku (dot. 2017), kiedy powietrze w Polsce było szczególnie złe, w przychodni przyjąłem o połowę więcej pacjentów niż w tym samym czasie ubiegłego roku. Przychodzę do pracy dwie godziny wcześniej, wychodzę 1,5 godziny później. Podobnie jest w szpitalu, w którym pracuję. Mamy dwa razy więcej osób z astmą i POChP, niż w ubiegłym roku. To z czegoś wynika, to nie jest przypadek – mówi. – Kiedy pojawia się smog odnotowujemy więcej udarów i zawałów serca. Układ krążenia reaguje do 3 dni po ekspozycji na smog. Wtedy zrasta liczba tych przypadków.
Jak się chronić przed zanieczyszczeniami powietrza?
- Podczas smogu nie otwieraj okien, nie wietrz mieszkania. Zwłaszcza od około godziny 17, kiedy ludzie wracają z pracy i zaczynają palić w piecach. Wtedy powietrze jest najbardziej zanieczyszczone. Jeśli nie musisz, nie wychodź z domu. Podczas alarmów smogowych z domów nie powinny wychodzić dzieci i osoby starsze, zwłaszcza z chorobami układu oddechowego i krążenia. W skrajnych sytuacjach dobrze korzystać z masek , ale powinny to być maski z filtrem HEPA.
- Nie biegaj w tym czasie, unikaj jazdy na rowerze i innych aktywności na powietrzu. Zawsze przed treningiem sprawdź jakość powietrza.
- Szkoły i przedszkola powinny pilnować komunikatów o stanie powietrza i jeżeli jest złe, dzieciom nie wolno wychodzić na spacery lub boisko (biegając inhalują więcej złego powietrza).
- W rejonach, które mają nieustający problem ze smogiem, można zainwestować w domowe oczyszczacze powietrza. Muszą mieć one jednak filtr HEPA. Tylko taki wyłapuje większość cząstek pyłów nisko-emisyjnych.
- Uważaj, czym palisz w piecu! Śmieci lub złej jakości węgiel spalane w starym piecu zanieczyszczają powietrze i trują nie tylko palącego, ale również jego sąsiadów.
Bibliografia
- https://www.eea.europa.eu//publications/air-quality-in-europe-2021
- Raport UN Global Compact Network Poland „Jakość powietrza w Polsce – stan obecny i propozycje działań naprawczych”, 2022
- Health-related social costs of air pollution due to residential heating and cooking In the EU27 and UK, Delft, CE Delft, March 2022
- Raport „Domy jednorodzinne w Polsce”, Instytut Ekonomii Środowiska, Polski Alarm Smogowy, 2021
- Krajowy Bilans Emisji Zanieczyszczeń za lata 1990-2018, Raport syntetyczny, Ministerstwo Klimatu, Warszawa 2020
- Jędrak, E. Konduracka, A. Badyga, P. Dąbrowiecki, Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie, wydanie II, 2021
- Kleczkowski, Smog w Polsce, Warszawa 2020
- Mazurek, A. Badyda, Smog. Konsekwencje zdrowotne zanieczyszczeń powietrza, Warszawa 2018
- https://www.who.int/data/gho/data/themes/public-health-and-environment
- https://www.mp.pl/pacjent/pulmonologia/aktualnosci/132277,jak-smog-wplywa-na-organizm-czlowieka
- https://www.omnicalculator.com/ecology/smog-benzoapiren
- https://www.medonet.pl/zdrowie,pluca—budowa-anatomiczna–najczestsze-choroby-i-funkcje,artykul,1732716.html
Projekt pn. „Czyste powietrze inwestycją w zdrowie” zrealizowany został w ramach programu “Nasze Powietrze”, finansowanego ze środków Clean Air Fund, przy współpracy Polskiego Alarmu Smogowego i Krakowskiego Alarmu Smogowego.