Autor dr hab.n.med. Krzysztof Adamowicz specjalista onkologii klinicznej, psychoonkolog kliniczny Kierownik Oddziału Onkologii Jednego Dnia, Chemioterapii Ambulatoryjnej i Poradni Onkologicznej Szpitale Pomorskie sp. z o.o. Szpital Specjalistyczny im. F. Ceynowy w Wejherowie
Liczba zachorowań na nowotwory złośliwe w Polsce w ciągu ostatnich trzech dekad wzrosła ponad dwukrotnie. W Polsce w 2010 roku na nowotwory złośliwe zachorowało około 150 000 osób, w tym samym czasie stwierdzono prawie 93 000 zgonów z tego powodu. Nowotwory złośliwe stanowiły drugą po chorobach układu krążenia przyczynę zgonów, powodując około 25% zgonów u mężczyzn i 21,5% u kobiet. Te liczby mówią same za siebie.
Każde działanie zmierzające do ograniczenia zachorowalności i umieralności na choroby nowotworowe powinno stanowić pierwszorzędowy cel zarówno dla instytucji państwowych, jak i dla każdego z nas z osobna, w myśl zasady:
„gram zapobiegania jest warty więcej niż tona leczenia”.
Szacuje się, że czynniki środowiskowe są odpowiedzialne za około 70% nowotworów. Znaczna liczba związków kancerogennych, tj. związków o udowodnionym działaniu rakotwórczym w odniesieniu do ludzi lub zwierząt, jest stale wykrywana w różnych elementach naszego środowiska, a ich ostateczna liczba pozostaje nieznana. Zanieczyszczenie środowiska i chemikalia, z którymi można zetknąć się w pracy i życiu codziennym, budzą wiele niepokoju.
Według aktualnej wiedzy, z pracą wykonywaną w szkodliwych warunkach lub życiem w zanieczyszczonym środowisku wiąże się wzrost zachorowalności na około 25 typów nowotworów. Długotrwały kontakt z substancjami rakotwórczymi, obecnymi w naszym środowisku może spowodować raka płuca, pęcherza moczowego, międzybłoniaka opłucnej, raka krtani, białaczki, mięsaka wątroby, nowotwory złośliwe jamy nosowej i wiele innych.
Substancje rakotwórcze to m.in. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne oraz ich pochodne wchodzące w skład pyłu zawieszonego. Wydzielają się w trakcie spalania drewna iglastego, palenia papierosów, produkcji asfaltu oraz pracy pieców koksowniczych, ponadto są obecne w spalinach samochodowych i smole pogazowej.
W związku z tym w 2013 r. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) zaliczyła zanieczyszczenia powietrza zewnętrznego (głównie pył zawieszony) do grupy substancji o udowodnionym działaniu rakotwórczym. Rok wcześniej do tej grupy zaliczono także spaliny emitowane przez silniki Diesla.
Ta sama Agencja publikując w 2016 r. raport dotyczący oceny ryzyka przeanalizowała wiele badań prowadzonych w różnych krajach pod kątem wpływu zanieczyszczonego powietrza na zapadalność i umieralność na nowotwory. Jednym z najważniejszych wniosków jest to, że istnieją wystarczające dowody na rakotwórcze działanie zanieczyszczenia powietrza na zewnątrz, a szczególnie w przypadku ekspozycji na pył zawieszony. Dodatkowo udało się stwierdzić, że zanieczyszczenie powietrza wpływa bezpośrednio na zmiany genetyczne w komórkach ludzkich organizmów, które mogą w przyszłości doprowadzić do rozwoju nowotworów. Co więcej, narażenie na zanieczyszczenie powietrza na zewnątrz może sprzyjać szybszej progresji raka (przyspieszają rozwój choroby) poprzez wywołanie stresu oksydacyjnego i utrzymujące się stany zapalne.
Wśród chorób nowotworowych, które wywoływane są przez zanieczyszczone powietrze wymienia się głównie raka płuca, zaznaczając, że dotyczy ono obecnie całej populacji. Światowa Organizacja Zdrowia określiła, że w 2010 r. wpływowi zanieczyszczenia powietrza można było przypisać na całym świecie 15% zgonów z powodu raka płuca.
Oczywiście nadal najważniejszym czynnikiem kancerogennym w raku płuca pozostaje palenie papierosów, ale sam mechanizm wyzwolenia choroby w obu przypadkach pozostaje podobny, a ponadto uważa się, że narażenie na oba czynniki działa kancerogennie ze znacznie wyższym prawdopodobieństwem wyzwolenia choroby.
Dioksyny i furany
Dioksyny i furany to uproszczone nazwy chlorowcopochodnych grupy związków organicznych. Dioksyny i furany są toksycznymi produktami ubocznymi operacji przemysłowych, takich jak spalanie i spopielanie opon, spalanie węgla i oleju.
Główne źródło dioksyn stanowi jednak proces niekontrolowanego spalania odpadów z gospodarstw domowych na otwartej przestrzeni lub w piecach domowych.
Udowodniono, że dioksyny oraz polichlorowane bifenyle mają bezpośredni wpływ na zakłócenie systemu wydzielania hormonów sterydowych, wpływają niekorzystnie na system naczyniowo-sercowy oraz zakłócają replikację kodu genetycznego. Efekt działania jest zależny od dawki i czasu ekspozycji na te związki. Cechą charakterystyczną tych substancji jest ich miejscowe działanie na tkanki i narządy. Aplikowane na skórę lub do narządów miąższowych indukują powstawanie raka lub mięsaka tego narządu. Działając na nabłonek płuca, nerki, ślinianki czy pęcherza moczowego powodują jego metaplazję, a w konsekwencji zwiększają ryzyko powstania raka w/w narządu. Według raportu opublikowanego przez Agencję Ochrony Środowiska Naturalnego USA istniejące poziomy dioksyny w populacji Stanów Zjednoczonych mogą odpowiadać za spowodowanie raka u jednego na tysiąc mieszkańców.
Silniejsze właściwości toksyczne mają także nieorganiczne związki metali, łatwo rozpuszczalne i silnie dysocjujące, gdyż łatwo przenikają przez błony komórkowe i dostają się do narządów wewnętrznych. Metale te gromadzą się głównie w nerkach, nadnerczach, wątrobie, płucach, a nawet we włosach i skórze i mogą powodować nowotwory, a także nadciśnienie tętnicze, uszkodzenie nerek, wątroby, mózgu. Najczęściej występującymi nowotworami indukowanymi przez metale ciężkie są: rak płuca, rak nosogardła, rak krtani i rak nerki.
Wykazano ponadto, że podwyższone narażenie na tlenki azotu (gł. pochodzą z zanieczyszczeń generowanych przez motoryzację) wiąże się ze zwiększonym ryzykiem występowania nowotworów mózgu i raka szyjki macicy. Te same związki obecne w zanieczyszczonym powietrzu połączone z ekspozycją na nie kobiet w ciąży podwyższają ryzyko wystąpienia chorób nowotworowych u dzieci we wczesnym dzieciństwie (najsilniejszy związek zaobserwowano w przypadku białaczki limfoblastycznej). Ekspozycja w 3 trymestrze ciąży wiązała się z podwyższonym ryzykiem na wystąpienie nowotworów gałki ocznej.
Szacuje się, że w 2019 roku w krajach członkowskich UE doszło do 307 000 przedwczesnych zgonów w wyniku narażenia na drobny pył zawieszony. Dlatego nowe normy WHO dot. poziomu pyłów PM 2.5 mają bardziej restrykcyjny limit dopuszczalnego stężenia pyłów PM 2.5 uznanych za najbardziej szkodliwe dla zdrowia.
Zgodnie z nowymi wytycznymi:
- maksymalne stężenie średnioroczne PM 2.5 nie powinno przekraczać 5 µg/m³ (wcześniej było to 10 µg/m³),
- stężenie dobowe nie powinno przekraczać 15 µg/m³ (wcześniej było to 25 µg/m³). Polskie normy jakości powietrza uznają za dopuszczalny próg 20 µg/m³.
Wg danych WHO z 2016 r. w naszym kraju długookresowe narażenia na pył zawieszony PM 2.5 wynosi ok 20-30 µg/m³, w niektórych miastach nawet ponad 40 µg/m³.
Biorąc pod uwagę powyższe dane na tle innych krajów europejskich wpływ zanieczyszczenia powietrza na powstawanie nowotworów może być wyzwaniem dla zdrowia nie tylko pod względem samego stężenia pyłu zawieszonego, ale również jego składu. Zawiera on kilkanaście, a czasami kilkadziesiąt razy więcej rakotwórczych wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (w tym benzopirenu).
Źródłem substancji rakotwórczych obecnych w polskim powietrzu są:
- niska emisja (domowe piece, kotły, kominki, małe lokalne kotłownie),
- emisja przemysłowa,
- emisja z transportu,
- spalanie odpadów sztucznych w domowych paleniskach.
Bibliografia
- Krajowy Bilans Emisji Zanieczyszczeń za lata 1990-2018, Raport syntetyczny, Ministerstwo Klimatu, Warszawa 2020
- Jędrak, E. Konduracka, A. Badyga, P. Dąbrowiecki, Wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie, wydanie II, 2021
- Kleczkowski, Smog w Polsce, Warszawa 2020
- Mazurek, A. Badyda, Smog. Konsekwencje zdrowotne zanieczyszczeń powietrza, Warszawa 2018
- Outdoor Air Pollution, IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans Volume 109, Lyon, France 2016
Projekt pn. „Czyste powietrze inwestycją w zdrowie” zrealizowany został w ramach programu “Nasze Powietrze”, finansowanego ze środków Clean Air Fund, przy współpracy Polskiego Alarmu Smogowego i Krakowskiego Alarmu Smogowego.